Ostrowiec Świętokrzyski www.ostrowiecnr1.pl

Czołem robaczki! Dziś ważne święto, rocznica spalenia Kazimierza Łyszczyńskieg za ateizm. A konkretnie za napisanie książki o ateiźmie, której nawet nikomu nie pokazał, pisał ją po prostu dla siebie. Myślę, że to ważne, byście zadumali się dziś przez chwilę nad tym, jak niedługą drogę pokonaliśmy od 17 wieku, jeśli chodzi o relacje państwa z kościołem. I jak niezwykle aktualnie brzmią słowa męczennika za niewiarę.

"30 marca 1689 roku na warszawski Rynek wyprowadzono skazanego na śmierć szlachcica Kazimierza Łyszczyńskiego, po czym go ścięto, a zwłoki wywieziono za miasto i spalono, bo spisał po kryjomu traktat „De non existentia Dei”, o niestnieniu boga.

Historia Łyszczyńskiego jest historią prześladowania za „myślozbrodnię” przez kraj, o którym dziś się uczy dzieci, że była to „Rzeczpospolita bez stosów”, co jest niestety bujdą na kółkach. Łyszczyński żył w swojej epoce i doskonale wiedział, że stosy w Rzeczypospolitej płonęły, kiedy więc spisał swój traktat, trzymał go pod kluczem w skrzyni i nigdzie nie ogłaszał. I pewnie nic by się z tymi papierzyskami nie stało, gdyby nie pożyczył pieniędzy sąsiadowi – żyłby sobie spokojnie jako szanowany członek szlachty miejscowej (był podstolim, potem podsędkiem), gospodarował w kresowym majątku, dalej posłował na sejm do Warszawy, aż do śmierci, kiedy spocząłby w miejscowym kościele, a jego portret trumienny ozdobiłby ścianę kaplicy. Jego poszukiwania były poszukiwaniami prywatymi, duchowymi – za młodu bił się w wojnach, ale potem przez lat kilka był jezuitą, studiował teologię, wreszcie z zakonu wystąpił i zajął się karierą urzędniczą; traktat spisał dla siebie. I losy traktatu zapewne niewiele by się zmieniły – spadkobiercy by spalili papiery jako „płód chorego umysłu” czy „hańbę dla rodziny”, a jeśli nawet przechowałyby się w jakimś lamusie i nie zostały zjedzone przez myszy, to strawiłaby je najpewniej któraś kolejna wojenna pożoga. Ileż takich papierzysk popłonęło wcale nie na stosie. Tak się jednak nie stało. Sąsiad, któremu Łyszczyński pożyczył wielkie sumy pieniędzy, Jan Kazimierz Brzoska, stolnik bracławski, musiał się o traktacie dowiedzieć, wykradł go i zgłosił sądowi. Oskarżonego uwięziono na rozkaz biskupa wileńskiego Brzostowskiego (skądinąd bezprawnie, ale jak wiadomo, biskupowi za łamanie prawa po dziś dzień nie grozi w Polsce nic, poza przeniesieniem do innej diecezji). A potem już poszło z górki.

Pisanie dziś o Łyszczyńskim, że był „wybitnym filozofem”, jest trochę na wyrost – ponieważ jedyne jego dzieło zostało przykładnie spalone. Znamy zaledwie kilka urywków, które przechowały się, jak to zwykle bywa w przypadku pism „heretyckich”, z filipik: pism polemicznych, potępiających, odsądzających od czci. W tym przypadku – z mowy prokuratorskiej. Z pewnością jednak tych kilka urywków pozwala powiedzieć, że w wieku XVII pisał rzeczy wywrotowe i wymagające pojścia kompletnie wbrew światopoglądowi środowiska i klasy, w których się wychował. Łyszczyński bowiem nie tylko pisał, że to nie bóg stworzył człowieka, a ludzie wymyślili bogów, nie tylko utrzymywał, że pobożność stworzyli bezbożni, żeby to ich czczono, nielękający się, aby to ich się lękano – ale również, że jest to instrument do utrzymywania niesprawiedliwego systemu społecznego. Można deliberować, czy pańszczyzna była formą niewolnictwa, czy nie była – Łyszczyński widział ją na własne oczy (więcej, korzystał z niej), ale równocześnie uważał ją za niesprawiedliwą. Wierzył, że może i powinno istnieć społeczeństwo bezklasowe. I, jak wielu nieszczęsnych polskich reformatorów, konstatował: „Prosty lud oszukiwany jest przez mądrzejszych wymysłem wiary w Boga na swoje uciemiężenie; tego samego uciemiężenia broni jednak lud, w taki sposób, że gdyby mędrcy chcieli prawdą wyzwolić lud z tego uciemiężenia, zostaliby zdławieni przez sam lud.” Słusznie podejrzewał, że religia stanowiła – obok przemocy – jedną z podstaw poddaństwa, to z Biblii wywodzono, że chłopi pochodzą od złego syna Noego, Chama, i jako chamy muszą pokutować za postępek praprzodka pod jarzmem.

Wyprzedzał zatem Łyszczyński swoimi koncepcjami – acz nie ich popularnością, rzecz jasna, a pewne nie i precyzją, bo zachowane fragmenty nie świadczą o specjalnej intelektualnej dyscyplinie – francuskie Oświecenie. Ale nie na wiele mu się to zdało – dłużnik Brzoska, biskup Brzostowski, instygator (prokurator) Zabistowski, marszałek sejmu Szczuka i panowie sędziowie już się z tym uporali. Wprawdzie były wątpliwości, czy można oskarżonego sądzić za tekst spisany piętnaście lat wcześniej, ale kilku biskupów namolnie się dopominało sądzenia Łyszczyńskiego. Nowy biskup (skądinąd) smoleński, Kotowicz, powiedział, że Polska „nie rodzi potworów” i w takim razie „taka wielka zbrodnia” nie może pozostać bez kary. „Potwora” zatem, przy zbiorowym wysiłku kilku – jeśli nie wszystkich ówczesnych – polskich biskupów skazano na śmierć i zgładzono."

XD